Thầy Tăng Tử, nói với Đức Khổng Tử rằng:
- Tôi biết thầy có ba điều hay. Tôi học mãi mà chưa làm được!
Khổng Tử hỏi:
- Ba điều gì?
Tăng Tử đáp:
- Thứ nhất. Thầy thấy người ta có được một điều phải, mà quên
cả trăm điều trái của người ta. Thế là thầy dễ tính. Thứ hai. Thầy
thấy người có điều gì phải, thì vui vẻ như là mình có. Thế là thầy
không ghen tị. Thứ ba. Thầy nghe thấy điều gì phải. Nhất quyết
làm rồi mới nói sau. Thế là thầy chịu khó. Tôi học mãi ba điều ấy
của thầy, mà chưa có thể làm được!
Khổng Tử nghe nói. Cả cười mà rằng:
- Thông minh thánh trí nên giữ bằng cách ngu đần. Công lao to hơn
thiên hạ nên giữ bằng cách khiêm cung. Sức khỏe hơn đời nên giữ
bằng tính nhút nhát. Giàu có bốn biển nên giữ bằng thói nhún
nhường. Tựu trung những gì ngươi muốn học, đều nằm ngay chỗ
đó. Chứ thực chẳng có gì lạ lẫm lắm đâu!
Khổng Miệt, là cháu của Khổng Tử. Nghe thế, mới hỏi rằng:
- Thưa thầy! Có thể vì lòng... nhân từ, mà thầy nói rõ được
chăng?
Khổng Tử đáp:
- Lấy một điều phải mà quên trăm điều trái. Thế là có bụng khoan
dung người ta, lại có ý gây cho người làm nên điều phải. Thấy
người làm phải, cũng vui như chính mình làm điều phải, thế là có
lòng vô ngã, muốn giục cho người gắng làm điều phải nhiều hơn.
Thấy điều phải làm ngay rồi mới nói, thế là có bụng thực làm, chớ
không chỉ có một cái nói giỏi mà thôi. Ba điều này mới nghe tưởng
dễ mà làm thực khó. Bởi, thói thường, người đời chỉ hay bơi xấu,
ghen tị nhau. Nói giỏi mà làm càn. Cho nên mới ghét bỏ nhau. Lừa
dối nhau. Hãm hại nhau. Đưa nhau đến chỗ tử vong mà không gỡ
ra được!
Ảnh
Bật Tử Tiện, là học trò của Khổng Tử. Nghe thầy nói mới nóng
ruột nóng gan, bởi cứ chất chứa thêm những điều hơi lạ, nên tự
thâm tâm bỗng thấy buồn thấy chán. Thấy cõi ta bà lắm chuyện...
cái gì đâu. Thấy ở dương gian rối tung đời với đạo, nên trong
phút chốc bỗng thấy lòng trống vắng, khi thấy tình thầy lắm đục lại
ít trong. Hết cơn bão ni kéo tràn cơn lốc nọ, nên chốn tâm tư cứ
tràn lên thôi thúc, mới lủi thủi ra ngoài suy nghĩ tự mình ên:
- Từ ngày theo thầy đến nay. Ta đi đã vẹt cả chục đôi giày cỏ,
nhưng tự lương tâm chẳng thấy thầy làm chi hết ráo, mà chỉ nhậu
tràn nói chuyện sống lành ngay, thì có nói đến bao niên cũng chẳng
nhằm nhò chi hết cả. Mà giả như thầy khó khăn hay xét lời xét lối
- ắt chẳng ma nào vui nhậu với thầy đâu - bởi bá tánh trăm thân,
thân nào mà chẳng tội, thành thử thầy quên phứt cho dễ bề dễ
tính. Dễ được tiếng thương người dễ có chữ bao dung. Dễ để tiếng
trăm năm, dễ có người ngưỡng mộ. Chớ thực ra chẳng có ai đụng
chạm thầy chi hết ráo - bởi Tiền và Quyền - thầy chẳng có một
ly, thì muốn nói... quên luôn cũng đáng chi mà thầy phải sợ. Đó là
chưa nói vì một điều phải mà quên cả trăm điều trái, thì hại quá
chừng chừng chớ có phải dễ tính mẹ gì đâu, bởi cái... tha nhân
tưởng ngon nên không cần phải học, để cái nết hay được đổ xô
tràn vào tâm trí, thì mới mong ngày hoàn thiện với người ta. Mới
mong buổi... mất đi có nhiều người khóc bạo. Chớ cái tính xấu mà
không rèn không uốn, hẳn sẽ có ngày hối hận với lòng tâm. Sẽ
đến lúc tiếc than thì đã muộn.
Đã vậy thầy lại còn tào lao thiên tướng, khi nhận cái phải của
người như là cái phải của mình đây - thì dẫu đến muôn Thu - thầy
cũng sẽ không bao giờ có được, bởi muốn cái hay thì phải gồng
phải cố. Phải thắng cả chính mình thắng cả cái lòng ganh. Thắng cái
hư danh thắng luôn điều nhỏ mọn. Mà giả như thầy cứ thích làm
tràn đi chăng nữa, thì có khác gì muốn... họ với người ngon. Muốn
cái cao sang bắt quàng vào làm... tộc. Chớ tự thâm tâm thầy chẳng
mài chi hết ráo, thì biết chừng nào mới có được cây kim? Mới
thấy công lao của bao ngày khổ nhọc?
Phần Tăng Tử nghe trong lòng khoan khoái, khi giữa chốn đông
người nói được mấy lời hay. Nói tới nói lui đều khen thầy ráo nạo,
khiến chốn thâm sâu bỗng bùng lên sung sướng, khi hậu vận sáng
ngời không khỏi dính điều may. Dính tới chức quan của bao giờ
mong đợi, thành thử tim gan cứ trồi lên rơi xuống, nên... đã quá
chừng mới nghĩ thật mông lung:
- Nước chảy đá mòn. Lời ngon ngọt dễ dòn lỗ nhĩ. Câu nói đó
ngàn năm ta ghi nhớ, đặng áp dụng cho đời bớt khổ bớt sầu lo.
Bớt đi sự ghét ghen bớt thêm thằng khó chịu. Chỉ là thế nhân
thằng nào cũng như thằng nấy. Cũng khoái sự khen tràn khen bạo
tới tầng mây. Cũng khoái nói cái ưu chớ mấy ai thích nghe điều
khuyết, tật, thành ra nhân chi sơ tính... ưa nịnh nó nằm ngay chỗ
đó - nên dẫu là thầy - thì ngọt ngào là cái phải đầu tiên. Là cái
thước đo của tấm lòng trung hậu. Chớ cứ đi theo mà chẳng khen
điều chi hết ráo, thì dẫu cả đời, cũng chẳng bao giờ thầy biết đến
được đâu!
Tối hôm ấy Tăng Tử về nhà. Vừa đi vừa hát, khiến Tăng thị vội
vàng lúp xúp chạy ra, bởi hổng hiểu sao cái... lang quân tối này
hơi lạ, mà mặt mũi lên màu - màu tươi roi rói - thì chẳng phải
rượu nồng thúc ép tỏ lộ ra. Chẳng phải tí hơi men đã làm ra như
dzậy, nên lúc đụng nhau đã ào lên hỏi tới, cho thỏa tấm lòng thắc
mắc chợt trào dâng:
- Lang quân đi chuyến này về. Chắc gặp điều phấn chấn. Có thể
vì chút tình nồng, mà chia đều với thiếp được chăng?
Tăng Tử liền nắm tay vợ. Vừa đi vừa nói:
- Nước không tin tất tiêu. Người không lẽ tất chết. Của không
nghĩa tất mất. Tướng không mạnh tất thua. Người không biết nịnh,
tất chẳng làm nên... cái gì cả. Lẽ trời đất xưa nay thường ra vẫn
thế! Ta là người, thì cũng cứ thế mà theo!
Tăng thị như trên trời rơi xuống, bởi hổng hiểu chồng mình ám chỉ
cái gì đây, mà nói lung tung không ra điều... có học. Đã vậy miệng
cười cười như vào cơn hứng thú - khiến Tăng thị vội vàng đưa
trán thử, rờ qua - đặng xét xem đức lang quân có gì không được?
Hay lặn lội nơi xa khiến người thêm đau ốm, mới nói um sùm
chẳng thấy tí đầu đuôi, nên tự chốn tâm can đã bùng lên hãi sợ,
rồi trong lúc với chồng đi vào trong vách lá, mới nát cả lòng mà
nghĩ tựa như ri:
- Huynh đệ như thủ túc. Phu thê như y phục. Câu nói đó ngàn
năm vẫn đúng. Dẫu tự đáy tâm hồn ta chẳng khoái một ly, nhưng
nghĩ hết cách vẫn không sao mà thoát được, thành thử chữ Phu
thê cứ ngày qua là héo úa. Là lụi dần dần theo nhịp của thời gian.
Là chẳng ngon chi khi sắc hương tàn theo vài... cuốn lịch. Chớ thuở
đời nay chồng chi mà chán ngắt. Xa cả tháng ròng hổng đặng nghía
mặt nhau, mà chẳng thấy trông mong thấy nhớ nhung gì hết cả.
Đó là chưa nói đi xa về chẳng quà chi hết ráo. Lại lảm nhảm cái gì
như thể... bóng đồng lên, thì dẫu thương hung ta cũng chẳng ham
gì nữa được.
Thôi thì cứ làm thinh như không màng không biết, rồi hãy âm thầm
khăn gói để mà đi. Chớ hông thể sống chung với người không...
tỉnh mộng, rồi sẽ đến lúc tiếc đời xuân qua chóng, mà chẳng có gì
gởi lại, để ngày mai. Chẳng có chi ấm áp thân thương nhiều túi
mật, thì cõi dương gian quả buồn lên mắt biếc. Quả tủi cho mình
sớm gặp những điều đau. Quả cháy tâm can cháy luôn từng khúc
ruột. Chứ phận nữ nhi chỉ cần... nâng khăn sửa túi - mà sửa túi
người thường - chớ dại gì sửa đứa hổng lành ngay!
Chừng một hôm, Khổng Tử tới đất Tiết, mới triệu các môn sinh
đến mà dạy rằng:
- Người quân tử có ba điều vui. Tuy cho làm vua cả thiên hạ là
sướng, mà cũng không thể kể vào trong ba điều vui ấy được. Thứ
nhất. Cha mẹ còn sống, Anh em bình yên, là một điều đáng vui.
Thứ hai. Ngửa lên không tủi thẹn với trời, Cúi xuống không xấu hổ
với người. Ấy là hai điều đáng vui. Thứ ba. Tìm được những bậc
anh tài trong thiên hạ mà dạy dỗ. Gầy dựng cho ra người. Đó là
ba điều đáng vui của người quân tử!
Lúc ấy, thầy Tăng Tử mới nói rằng:
- Lời vàng ngọc của thầy có những điều chưa rõ. Dám mong thầy
giải nghĩa được chăng?
Khổng Tử đưa tay vuốt râu, rồi mới đáp rằng:
- Xử trong gia đình, Trên thì cha mẹ còn mạnh khỏe để ta hết lòng
phụng dưỡng. Dưới thì anh em hòa thuận để ta được hết đạo hữu
ái. Thật là cái cảnh khó được mà ta được, thì còn gì vui hơn nữa?
Xử với thân mình, mà tu dưỡng đến việc gì cũng có thể. Trên tỏ
cho Trời biết được. Dưới đối với người nói được. Thân thể nhẹ
nhàng. Tâm thần khoan khoái, thì còn gì vui hơn nữa? Xử với xã
hội, mà tuyển được những bậc anh tài, để có nhiều người truyền
đạo cho thiên hạ, hầu hậu thế được nhờ, thì cũng còn gì vui hơn
nữa?
Ba cái vui này. Hai cái thuộc về gia đình và bản thân. Một cái về
thiên hạ hậu thế, là ba cái vui về tinh thần. Nghĩa là vui bên
trong. Chính là cái vui thực vậy. Chớ còn cái vui bên ngoài, thì dù
cho đem đến niềm vui cả một nước. So với cái vui kia, cũng không
sao bằng được!
Bật Tử Tiện nghe qua, mới thầm nghĩ rằng:
- Cha mẹ còn sống. Anh em bình yên, thì ai cũng biết đó là điều
đáng vui. Cần chi phải là người quân tử? Còn ngửa lên không xấu
hổ với trời. Cúi xuống không hổ thẹn với người, thì lẽ tất nhiên,
thế nhân phải làm theo như rứa. Chớ cần chi phải là người quân tử
mới biết đặng điều hay? Còn tìm được những bậc anh tài trong
thiên hạ mà dạy dỗ. Gầy dựng cho ra người mới là... trớt hướt,
bởi đã anh tài thì cần dạy dỗ làm chi? Bởi đã quá ngon cơm, thì
còn xắn dzô làm chi cho mệt? Đó là chưa nói mình tự cao cho người
thấp kém - nên mới lên... đồng đòi dạy dỗ người ta - thì thiệt là
chưa thấy áo quan chưa thèm ra giọt lệ!
Mà nói hổng phải chứ người yếu kém gầy nên danh tướng, mới
bảnh mới tài mới đáng mặt hùng anh. Mới đáng tấm gương soi cho
đời sau học tập. Chớ cứ một hai kiếm người ngon hết biết - rồi vỗ
ngực xưng tài - thì có được cái mụ nội gì đâu? Bởi như đám theo
voi kiếm vài cây mía dập. Thế mới biết quân tử chẳng nhằm chi
hết ráo, mà chỉ cần sáng dạ với lòng ngay. Chỉ có cái tâm trong, là
đủ sức sống hùng sống mạnh. Chớ cứ dựa vô quân tử để làm mưa
làm gió. Làm tấm phông màn phủ lấp cái tà tâm. Làm cái hoa văn
để che mắt người đương đại - thì quân tử xét ra chẳng bằng hàng
tôm cá - lăn giữa chợ đời kiếm vội cái... bình vôi!